Արժանապատիվ Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոս Տէրտէրյանը, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու ականավոր հոգևոր առաջնորդն է և 2003 թվականից ի վեր ԱՄՆ-ում գործող Արևմտյան թեմի առաջնորդը, որը աշխարհի ամենամեծ հայկական թեմերից մեկն է։ 1990-2003 թթ. նա ծառայել է Կանադայի թեմի առաջնորդի պաշտոնում և զբաղեցրել է բարձրագույն ղեկավար պաշտոններ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում, ինչպես նաև տարբեր միջեկեղեցական կառույցներում։ 1990 թվականից ի վեր նա հանդիսանում է Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի անդամ՝ Եկեղեցու ամենաբարձր գործադիր մարմինը։ Նրա առաջնորդության ներքո Կանադայում և Միացյալ Նահանգներում կառուցվել ու օծվել են տասնյակ եկեղեցիներ և համայնքային կենտրոններ, ինչպես նաև հիմնադրվել են նոր եկեղեցական համայնքներ։ Վերջին երեք տասնամյակների ընթացքում նա նախաձեռնել և հովանավորել է բազմաթիվ բարեգործական, մարդասիրական և կրթական ծրագրեր և հանդիսանում է հոգևոր ու հովվական հրատարակությունների մեծածավալ ժողովածուի հեղինակ։ Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսի ծառայությունն ու նշանակալի ավանդը լայնորեն ճանաչվել են՝ այդ թվում Կանադայի կառավարության, Հայաստանի կառավարության, ԱՄՆ-ում Ազգային Էթնիկական Կազմակերպությունների Կոալիցիայի և այլ կրոնական ու քաղաքացիական կառույցների կողմից։
Վաղ տարիներ և կրթություն
Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոս Տէրտէریان ծնվել է 1957 թ. դեկտեմբերի 1-ին, Բեյրութում, Լիբանան, և մկրտվել է որպես Վահրամ Տէրտէریان՝ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում։ Տասներեք տարեկանում ընդունվել է Լիբանանում գտնվող Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսարանի Ժառանգավորաց Դպրոց։ Ավարտելով ուսումը՝ 1976 թ․ շարունակել է իր աստվածաբանական կրթությունը Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում, Խորհրդային Հայաստանում։
Էջմիածնի Գևորգյան Ժառանգավորաց Դպրոցում ուսումը հաջողությամբ ավարտելուց հետո՝ 1980 թ. հունիսի 8-ին ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգէն Ա.-ի կողմից և վերանվանվել է Հովնան։ Շուտով, 23 տարեկան երիտասարդ Տ. Հովնան Քահանա շարունակել է աստվածաբանական ուսումը Օքսֆորդի Համալսարանի Սուրբ Ստեփանոս Թեոլոգիական Քոլեջում։ 1983 թ․ ավարտել է բակալավրի աստիճանով աստվածաբանության ոլորտում և վերադարձել Էջմիածին, որտեղ դասավանդել է Գևորգյան Ժառանգավորաց Դպրոցում։ 1987 թ․ ստացել է աստվածաբանության մագիստրոսի աստիճան Օքսֆորդի համալսարանից։
1984 թ․ նրան շնորհվել է Վարդապետի աստիճան՝ եկեղեցական տոների վերաբերյալ իր գիտական աշխատանքի համար, իսկ 1987 թ․ արժանացել է Ձայրակույն Վարդապետի աստիճանի՝ Հովվական Աստվածաբանության վերաբերյալ ուսումնասիրության համար։
Հովվական ծառայություն և առաքելություն Կանադայում
1984 թ․ երիտասարդ Տ. Հովնան Քահանա նշանակվեց Տորոնտոյի Սուրբ Երրորդություն Հայոց Եկեղեցու հոգևոր հովիվ, որտեղ ծառայեց վեց տարի։ Նրա հովվապետության ընթացքում համայնքը նոր թափ ստացավ, հատկապես երիտասարդությունը, և վերաստեղծվեց Կանադայի Հայ Եկեղեցու Երիտասարդաց Միությունը (ACYOC)։ Տորոնտոյի աշխույժ համայնքի ամենախոշոր նվաճումը, Տ. Հովնանի առաջնորդությամբ, եղավ մայր տաճարի չափերով նոր եկեղեցու և համայնքային համալիրի կառուցումը, որը 1987 թ․ օծվեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգէն Ա.-ի ձեռամբ։
Կանադայի թեմի առաջնորդ
1990 թ․ մայիսին, 33 տարեկանում, Տ. Հովնան ընտրվեց Կանադայի Հայոց Եկեղեցու Թեմական Ժողովի պատվիրակների կողմից՝ Կանադայի առաջնորդ։ Նույն տարվա հոկտեմբերի 7-ին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգէն Ա.-ի ձեռամբ ձեռնադրվեց եպիսկոպոս Սուրբ Էջմիածնի Մայր Տաճարում՝ դառնալով Հայոց Եկեղեցու ամենաերիտասարդ թեմակալ առաջնորդը։ 1993 թ․ փետրվարի 18-ին արժանացավ արքեպիսկոպոսի կոչման։ Նա վերաընտրվեց Կանադայի առաջնորդ 1995 և 2000 թթ․, ծառայելով թեմին երեք անընդմեջ ժամկետ։
Կանադայում իր ավելի քան տասնամյակ տևած առաջնորդական ծառայությունը բեղուն էր։ Գործող վեց ծխական համայնքներից բացի, հիմնադրվեցին նոր ծխական համայնքներ տարբեր շրջաններում, այդ թվում՝ Սուրբ Խաչ Եկեղեցին Լավալում (Քվեբեկ), Սուրբ Վարդան Եկեղեցին Միսիսագայում (Օնտարիո), Սուրբ Հարություն Եկեղեցին Վինձորում (Օնտարիո), ինչպես նաև առաքելական համայնքներ Հալիֆաքսում (Նովա Սկոտիա), Վիննիպեգում (Մանիտոբա), Էդմոնտոնում (Ալբերտա) և Քալգարիում (Ալբերտա)։
Թեմական գործունեությունը լայնացավ, հիմնադրվեցին նոր ծրագրեր և կազմակերպություններ, որոնք ուղղված էին բարեգործական ծրագրերի իրականացմանը թե՛ Կանադայում, թե՛ Հայաստանում։ Իր իրազեկման և դրամահավաքի բազմաթիվ նախաձեռնությունների շրջանակներում՝ Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը ոտքով անցավ ավելի քան 500 կմ (300 մղոն) Մոնրեալից մինչև Տորոնտո և հավաքեց զգալի միջոցներ Արթիկի Կանանց Առողջության Կենտրոնի համար։
Հատուկ ուշադրություն էր դարձնում երիտասարդության հոգևոր դաստիարակությանը․ 1993 թ․ մեկնարկած Կանադայի Երիտասարդաց Առաքելությունը Հայաստան մեծ հետք թողեց։ Նա նաև հիմնադրեց կրթական և մշակութային ծրագրեր, հովանավորեց ավելի քան 500 գրքերի և նյութերի հրատարակությունը՝ թեմի հոգևոր առաքելությունը զորացնելու նպատակով։ Նա բազմաթիվ գրքերի հեղինակ է հովվական աստվածաբանության, հոգևոր կյանքի, աղոթքի և առօրյա կյանքի անդրադարձերի վերաբերյալ։
Կանադայի վարչապետ Ժան Քրետիենը, 2003 թ․ Օտտավայից համայնքին ուղղված նամակում, բարձր գնահատեց Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսի «իմաստուն ղեկավարությունը» և «Հայ համայնքի համար իր ծավալուն աշխատանքը», որը, ըստ վարչապետի, «նվիրումի և բարի կամքի գովելի օրինակ է»։
Ամփոփելով Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսի մոտ երկու տասնամյակ տևած ծառայությունը Կանադայում՝ Թեմական Խորհրդի նախագահը 2003 թ․ համայնքի անունից հրաժեշտի հանդիսության առիթով գրել է․ «1984 թ․-ից դուք մեզ՝ Կանադայի հայերին, ընծայեցիք ձեր երիտասարդ կյանքի տասնինը անընդհատ տարիները՝ Աստծուն և Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին ծառայելու համար։ Տասնինը տարիներ բացառիկ ծառայության, որի ընթացքում դիպաք տասնյակ հազարավոր հավատացյալների կյանքի... Ձեր ժողովրդի նկատմամբ մեծ սերը և ձեր անսպառ եռանդը երկար տարիներ կմնան հիշատակելի»։
Արևմտյան թեմի առաջնորդ
Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը 2003 թ․ մայիսի 3-ին ընտրվեց Հյուսիսային Ամերիկայի Հայոց Եկեղեցու Արևմտյան թեմի առաջնորդ՝ Թեմական 76-րդ ժողովի կողմից։ Շուտով նա անհրաժեշտ փոփոխություններ իրականացրեց թեմական կառուցվածքում և ներգրավեց երիտասարդ ու պրոֆեսիոնալ աշխատակազմ։ Ստեղծվեցին մի շարք բաժիններ, այդ թվում՝ Գործադիր տնօրենի գրասենյակը՝ թեմի կենտրոնական վարչությանը վերաբերող բոլոր վարչական հարցերը արդյունավետ կազմակերպելու և իրականացնելու նպատակով, ինչպես նաև Արևմտյան թեմի Քրիստոնեական կրթության բաժինը։
Այնուհետև հիմնադրվեց «Ներուժ» երիտասարդ մասնագետների խումբը, որը կազմակերպում է պարբերական հանդիպումներ և նախաձեռնություններ։ 2018 թ․ տեղի ունեցած խմբի առաջին մենթորության միջոցառումը թեմում համախմբեց ավելի քան 200 երիտասարդ։ 2009 թ․ նա երկրորդ յոթամյա ժամկետով վերաընտրվեց Արևմտյան թեմի առաջնորդ՝ Թեմական 82-րդ ժողովի կողմից։ 2016 և 2023 թթ․ թեմական ժողովներում ևս պատվիրակները վստահության քվեով վերստին ընտրեցին առաջնորդին հաջորդ յոթամյա ժամկետներով ծառայելու համար։
2010 թ․ Արևմտյան թեմը նշեց Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսի քահանայական ձեռնադրության 30-ամյակը և եպիսկոպոսական օծման 20-ամյակը։ Այս կարևոր հոբելյանները Արևմտյան թեմի կողմից կրկին նշվեցին 2015 և 2020 թթ․։
Իր առաջնորդության տարիներին Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը կազմակերպել և հյուրընկալել է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ.-ի հինգ pontifical այցերը Արևմտյան թեմ։
Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը նաև ներգրավված է քաղաքացիական և միջազգային բազմաթիվ նախաձեռնություններում, այդ թվում՝ «Ճապոնիա-Հայաստան Բարեկամություն» խորագրով հատուկ միջոցառման հյուրընկալումը՝ երկու երկրների դիվանագիտական հարաբերությունների 30-ամյակի կապակցությամբ։
Եկեղեցիների կառուցում և օծում
Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսի առաջնորդական ծառայության առանձնահատկություններից է նոր եկեղեցական համայնքների հիմնումը և տների օծումը։ Կանադայում ունեցած իր բեղուն գործունեությունից հետո, վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում Արևմտյան թեմում նրա առաջնորդությունը նույնպես շատ արդյունավետ է եղել։ 2006-2022 թթ․ ընթացքում նա օծել է տասնյակ եկեղեցիներ, ծխական և համայնքային կենտրոններ ամբողջ Արևմտյան թեմում, այդ թվում՝ շքեղ Սուրբ Լեոն Մայր Տաճարը Բըրբենքում։ Թեմի տարբեր շրջաններում այլ եկեղեցիների և համայնքային կենտրոնների շինարարությունն ընթանում է նրա առաջնորդությամբ։
Քահանաների ձեռնադրություն
Քահանաների հավաքագրումը, կրթությունն ու պատրաստումը Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսի առաջնորդական ծառայության կարևորագույն մասերից է և շարունակում է մնալ նրա առաքելության առանցքային ուղղություններից։ 1992 թ․-ից ի վեր նա ձեռնադրել է տասնյակ քահանաներ (32), սարկավագներ և դպիրներ Հայոց Եկեղեցում, ովքեր ծառայում են Հայաստանում և Սփյուռքում։ 1992-2015 թթ․ ընթացքում նա ձեռնադրել է բազմաթիվ երիտասարդ քահանաներ Կանադայում, Հայաստանում և Միացյալ Նահանգներում։ Նրանցից շատերը շարունակում են ծառայել Կանադայի և Արևմտյան թեմերում։
Հայոց Եկեղեցում զբաղեցրած ղեկավար պաշտոններ
1990 թ․ եպիսկոպոս օծվելուց ի վեր Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը անդամ է Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի՝ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու ամենաբարձր գործադիր մարմնի, որը պարբերաբար գումարվում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի նախագահությամբ՝ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում։
2001 թ․ Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը գլխավորեց Հայաստանի քրիստոնեության որպես պետական կրոն ընդունման 1700-ամյակի հանդիսավոր միջոցառումները։ 2013 թ․ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ.-ի կողմից նշանակվեց Հայոց Եղեռնի 100-րդ տարելիցի ոգեկոչման եկեղեցական հանձնախմբի նախագահ։ 2017 թ․ նրա նախաձեռնությամբ հիմնադրվեց Մեքսիկայի Հայոց Եկեղեցու թեմը, որը պաշտոնապես բացվեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի այցի ընթացքում, երբ նաև Մեխիկոյում բացվեց Հայաստանի դեսպանատուն։ Նույն թվականին՝ 2017 թ․ նոյեմբերի 1-3-ին, Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը պատմական նախադեպ ստեղծեց՝ առաջին անգամ Հայաստանի սահմաններից դուրս հյուրընկալելով Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի ժողովը, որը գումարվեց Բըրբենքում՝ թեմի կենտրոնում՝ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի նախագահությամբ։ 2018 թ․ որպես Միջազգային Հայ Եկեղեցու Երիտասարդաց Միության հիմնադիր հոգևոր առաջնորդ, Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը առաջնորդեց հազարավոր երիտասարդների ուխտագնացությունների՝ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին։
2019 թ․ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի կողմից նա նշանակվեց Մայր Տաճարի վերանորոգության դրամահավաք հանձնախմբի նախագահ։ Շատ կարճ ժամանակ անց նա նախաձեռնեց համաշխարհային մասշտաբի դրամահավաք՝ անձամբ այցելելով հայ համայնքներ Հարավային Ամերիկայում, Եվրոպայում, Ասիայում, Աֆրիկայում և Ավստրալիայում։
Բարեգործական և մարդասիրական գործունեություն
1988 թ․ Հայաստանի հյուսիսում տեղի ունեցած երկրաշարժից հետո Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը Կանադայի հայ համայնքը համախմբեց՝ մարդասիրական օգնություն կազմակերպելու համար։ Օգնությունը ներառում էր բնակարանային պայմանների բարելավում, անհրաժեշտ պարագաներ և վերակառուցման աշխատանքներ։ Տարիներ շարունակ Սփյուռքի հովանավորների միջոցով ավելի քան 1000 որբ երեխաներ ամսական դրամական աջակցություն ստացան։
Առաջին և երկրորդ Արցախյան պատերազմների ընթացքում Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը սփյուռքի առաջին առաջնորդներից էր, որը կազմակերպեց շտապ մարդասիրական օգնություն։ 2016 թ․ ապրիլյան քառօրյա պատերազմի հետևանքով նա հիմնադրեց մարդասիրական հիմնադրամ՝ նահատակված զինվորների ընտանիքների օգնելու համար։
Երկրորդ Արցախյան պատերազմի առաջին օրը՝ 2020 թ․ սեպտեմբերի 27-ին, Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը նախաձեռնեց համագործակցություն արևմտամերիկյան միջեկեղեցական և քաղաքացիական առաջնորդների հետ։ Թեմի կենտրոնը վերածվեց մարդասիրական խոշոր օջախի, որտեղ հավաքվում էին անհրաժեշտ պարագաներ ադրբեջանական ագրեսիայից տուժած խաղաղ բնակիչների համար։ Նա կազմակերպեց նաև մի շարք խոշոր դրամահավաք միջոցառումներ պատերազմի զոհերի օգտին և հիմնադրեց մարդասիրական հիմնադրամ՝ տեղահանված արցախյան ընտանիքներին աջակցելու համար։ 2021 թ․ թեմը զգալի գումարներ փոխանցեց Համահայկական Հիմնադրամին՝ 44-օրյա պատերազմի հետևանքով տուժած ընտանիքների համար։
2020 թ․ պատերազմից հետո, մարդասիրական ծրագրերից բացի, Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը հիմնադրեց Արցախյան Ժառանգության Հանձնախումբ՝ գիտնականների, փորձագետների և գործիչների մասնակցությամբ՝ նպատակ ունենալով պաշտպանել Ադրբեջանի վերահսկողության տակ հայտնված հայկական մշակութային ժառանգությունը։ Հանձնախումբը միջազգային հանրությանն ու ՀԿ-ներին ներկայացրեց Արցախում եկեղեցական և մշակութային հուշարձանների ավերումը։ Կազմակերպվեցին չորս միջազգային գիտաժողովներ՝ Սուրբ Էջմիածնում, Ավստրիայում, Ռուսաստանում և ԱՄՆ-ում՝ համախմբելով առաջատար փորձագետների և պատվիրակների ամբողջ աշխարհից՝ քննարկելու մշակութային ժառանգության, միջազգային իրավունքի և պահպանության հարցերը։ 2025 թ․ այս ծրագիրը վերակառուցվեց և վերանվանվեց Հայկական Կրոնական և Մշակութային Ժառանգության Խորհուրդ։
Արևմտյան թեմը համագործակցում է Starkey Hearing Aid հիմնադրամի հետ։ Զգալի միջոցներ հավաքվեցին «Հայաստան Լսողական Օգնության Առաքելության» համար։ Ավելի քան 1800 լսողական սարքեր բաժանվեցին Հայաստանի տարբեր շրջանների շահառուներին։
Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսի նախաձեռնությամբ Արևմտյան թեմն համագործակցում է Լոս Անջելեսի Երեխաների Հիվանդանոցի հետ։ Գումարներ հատկացվեցին CHLA-ի Տեսողության կենտրոնին, Երեխաների քաղցկեղի և արյան հիվանդությունների կենտրոնին, Նորածինների և Մանկիկների Վերակենդանացման բաժանմունքին, Literally Healing ծրագրին և Միջկրոնական կենտրոնին։ Նա ակտիվ համագործակցել է նաև այլ կազմակերպությունների հետ, այդ թվում՝ Բըրբենքի Providence Saint Joseph Hospital-ի, Glendale Adventist Health-ի, Ամերիկյան Կարմիր Խաչի և World Vision-ի հետ։
2020 թ․ օգոստոսին, Բեյրութի նավահանգստում տեղի ունեցած աղետալի պայթյունից անմիջապես հետո, Տ. Հովնան Արքեպիսկոպոսը հիմնադրեց թեմի մակարդակով մարդասիրական ֆոնդ՝ Բեյրութի հայկական համայնքին օժանդակելու նպատակով։
Կրթաթոշակներ
2017 թվականին, ի նշան իր տեսլականի և առաջնորդության, հավատացյալների կողմից հիմնադրվեց Արքեպիսկոպոս Հովնան Տերտերյանի Կրթաթոշակային Հիմնադրամը, որը տրամադրում է կրթաթոշակներ տեղի հայկական դպրոցներին։ Ստեղծումից ի վեր, ավելի քան 500,000 ԱՄՆ դոլար հատկացվել է հիմնադրամի «Ոչ մի արժանի երեխա թող չմնա առանց կրթության» նախաձեռնության շրջանակում։ Բարերարական միջոցառումների միջոցով՝ Արքեպիսկոպոսի անմիջական մասնակցությամբ, ձևավորվել է նաև զգալի հիմնադրամ, որը հնարավորություն է տալիս կրթաթոշակներ տրամադրել հավիտյանս հավիտենից։
Մրցանակներ և Պատվավոր Շնորհումներ
Արշակեպիսկոպոս Հովնանը արժանացել է պետական և միջազգային բարձրագույն պարգևների․
1992 թ․ նրան պատվել է Կանադայի Կառավարության կողմից՝ Կանադայի Կոնֆեդերացիայի 125-ամյակի առթիվ, իսկ 1994 թ․ նրան շնորհվել է Հատուկ Քաղաքացիության Մրցանակ։
2000 թ․ նա ճանաչում է ստացել ՄԱԿ-ի Միջազգային Տեղեկատվական Ակադեմիայի կողմից։
2011 թ․ Հայաստանի Հանրապետության Նախագահը նրան պարգևատրել է մեդալով՝ Ծառայության և Նվիրումի համար Մայր Հայրենիքին։
2014 թ․ նրան շնորհվել է Էլիս Այլենդի Պատվո Մեդալը՝ Ամերիկայի Ազգային Էթնիկ Կազմակերպությունների Կոալիցիայի կողմից՝ «Հայ ազգին անգնահատելի ծառայությունների և ամերիկյան կյանքի արժեքների օրինակ լինելու համար»։
Նույն թվականին, նա նաև արժանացել է հեղինակավոր Խրիմյան Հայրիկ Մրցանակին, որը շնորհվել է Ամերիկայի Հայկական Ազգային Կոմիտեի Արևմտյան Շրջանի կողմից։
