Թեմ
Հրապարակված է: 10/12/2018
Մամուլում պահպանուել են տեղեկութիւններ ու վաւերագրեր, որոնք վկայում են, որ դեռեւս 1917-18 թթ., այսինքն՝ Արեւմտեան թեմի հիմնադրումից տասը տարիներ առաջ քննարկուել եւ Ս. Էջմիածնի հաստատմանն է ներկայացուել Կալիֆոռնիայի առանձին առաջնորդութիւն հիմնելու հարցը։
Նախապատմութիւնը յետեւեալն է։ Մեր եկեղեցու Կալիֆոռնիայի բոլոր թեմերը 1917 թ. մասնաւոր պատգամաւորական ժողով են գումարել Ֆրէզնոյում, Արեւելեան ափից զատ առանձին առաջնորդութիւն հիմնադրելու հարցով դիմում են ընդունել՝ ուղղուած Ամենայն Հայց. Կաթողիկոսին։ Այդ քննարկումների եւ որոշումների արձանագրութիւնները բարեբախտաբար պահպանուել են մամուլում, որոնք մէջբերում ենք ամբողջութեամբ։
«Արձանագրութիւն հայոց ազգային երեսփոխանական ժողովի
1918 թ. ապրիլի 7-8, Բոստոն
Նորին Ս. Օծութիւնը Քալիֆորնիոյ հայ գաղութին փափաքը նկատի առած եւ 1917 յունիս 20 թուակիր եւ 1090 համարաւ դիւանական պաշտօնագրով երեսփոխանական ժողովիս յանձնած էր խնդիրը բարոյական, վարչական եւ տնտեսական տեսակէտներէ ուսումնասիրել եւ արդիւնքը տեղեկագրել Ս. Էջմիածին՝ վերջնական տնօրինութեան համար։ Միեւնոյն ժամանակ յանձնարարած էր, որ Քալիֆոռնիոյ կողմէն յատուկ պատգամաւոր մը ներկայ գտնուի երեսփոխանական ժողովոյդ նոյն նիստին եւ պարզէ առանձին առաջնորդութիւն մը հաստատելու պէտքերն ու անհրաժեշտութիւնը։
Ֆրէզնոյի երեսփոխան եւ Քալիֆոռնիոյ մասնաւոր պատգամաւոր Տիար Վահան Քիւրքճեան խօսք առաւ եւ կարդաց այն ընդարձակ պաշտօնագիրը, որ Քալիֆոռնիոյ թեմերուն կողմէ ուղղուած էր Վեհ. Հայարեպատին։ Յետոյ թուեց այն օգուտները, որ յառաջ պիտի գային առանձին առաջնորդութիւն մը հաստատումէն։
Ժողովը նկատի ունենալով Քալիֆոռնիայի հայոց ընդհանուր բաղձանքը եւ առանձին առաջնորդութեան համար հարկ եղած բարոյական եւ նիւթական զոհողութեանց յանձնառութիւնները՝ ՄԻԱՁԱՅՆՈՒԹԵԱՄԲ ՀԱՄԱՄԻՏ ԳՏՆՈՒԵՑԱՒ, ՈՐ ՇՈՒՐՋ ԵՐԵՔ ՀԱԶԱՐ ՄՂՈՆ ՀԵՌԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ՎՐԱՅ ԳՏՆՈՒՈՂ ՔԱԼԻՖՈՌՆԻՈՅ ԹԵՄԵՐԸ ԱՌԱՆՁԻՆ ԱՌԱՋՆՈՐԴՈՒԹԻՒՆ ՄԸ ԿԱԶՄԵՆ եւ որոշեց ըստ այնմ տեղեկագրել Վեհ. Հայրապետին»։
Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի դիւանից հրապարակուած փաստաթղթերը յուշում են, որ Նորին Ս. Օծութիւնը դեռևս 1917 թ. փետրուարի 11-ին ստացել է զեկուցագիրը պատգամաւորութեան անունից, ապա ԱՄՆ հայոց առաջնորդ գեր. Տ. Արսէն Ծայր Վրդ.ի անունով կարգադրել հետեւեալը. (կարգադրութիւնը Ս. Էջմիածնի դիւանից մամուլում հրապարակել է Տիրայր եպս.-ը, որ այն ժամանակ դիւանապետն էր Ս. Աթոռում, որ նաեւ յետագայում փոխադրուեց ԱՄՆ եւ երկար տարիներ գործուն հոգեւորականներից մէկը եղաւ - Ն. Պ.)։
«20 յունիսի 1917 ամի, ի Ս. Էջմիածին։
Ամերիկայի Կեդրոնական վարչութեան կրօնական ժողովի նախագահ գեր. Տ. Արսէն Ծ. Վարդապետին։
Կալիֆոռնիոյ մէջ առանձին առանջնորդութիւն հաստատելու նկատմամբ կրօնական ժողովիդ տարւոյս Մարտ 3 թիւ 8-292 գրութիւնն, ինչպէս եւ Կալիֆոռնիայի հայոց եկեղեցիների պատգամաւորական ժողովի փետրուարի 11-ի հեռագիրն ստանալով հայրապետական դիւանս մանրամասն զեկոյց Նորին Սրբութեան խնդիրը։
Նորին Վեհափառութիւնն ի նկատի առնելով յարուցուած խնդրի կարեւորութիւնը, որով Ամերիկահայ հօտի կեանքի մէջ էական փոփոխութիւն է յառաջ բերում ըստ վարչական կազմութեան, բարեհաճեց կարգադրել այս նկատմամբ.
Ա. Յանձնարարել կրօնական ժողովիդ այս խնդիրն ամբողջութեամբ դնել Երեսփոխանական ժողովի սեղանի վրայ։
Բ. Քննութեան առնել խնդիրը իւր յարակից բոլոր պարագաներով, ըստ վարչականին, ըստ բարոյականին եւ ըստ տնտեսականին։
Գ. Երեսփոխանական ժողովի եզրակացութիւնը Ձեր կարծիքի հետ ներկայացնել Նորին Ս. Օծութեան ի վերջնական տնօրինութիւն եւ ի հաստատութիւն։
Աչքի առաջ ունենալով խնդրի կարեւորութիւնը՝ Երեսփոխանական ժողովի քննութեան նիստին հրաւիրել նաեւ Կալիֆոռնիայի հայ եկեղեցիների պատգամաւորների ներկայացուցիչներին՝ ի պաշտպանութիւն եւ ի բացատրութիւն յարուցուած խնդրի այլ եւ այլ պարագաների»։
Հայրապետական հրահանգի համաձայն Կառիֆոռնիայի պատգամաւորական ժողովը որոշում է ներկայացուցիչ ուղարկել Ս. Էջմիածին, առաջարկում է տիար Յ. Նշկեանին, սակայն նրա հրաժարուելուց յետոյ ընտրում է պ. Վահան Քիւրքճեանին, որ արդեն Ֆրեզնոյի երեսփոխանն էր։ Պ. Քիւրքճեան ընդունում է այդ պաշտօնը, երեսփոխանական ժողովում ներկայացնում խնդիրը եւ արդիւնքը, որ դրական էր Կալիֆոռնիայի հայ համայքի համար, յայտնում հետեւեալ ծանուցումով.
«Նիւ Եորք, ապրիլ 10, 1918։
Մեծ. Ս. Վ. Մելքոնեան, ատենապետ պատգամաւորական ժողովոյ հայ եկեղեցեաց Քալիֆոռնիոյ, Ֆրէզնո։
Մեծ. Տէր Ատենապետ, իր ժամանակին ստացայ պատուարժան ժողովոյդ մարտ 25 թուակիր նամակը, որով զիս պատգամաւոր կը կարգէիք վերջի երեսփոխանական ժողովոյ համար, եւ այն գրութիւնները, որք կը վերաբերին Քալիֆոռնիական առանձին առաջնորդութեան վերածելու խնդրոյն։
Այդ հարցը երեսփոխանական ժողովոյ սեղանին վրայ եկաւ ամսոյս 8-ին, եւ գրութիւններու ընթերցումէն եւ կարծիքներու փոխանակումէն յետոյ ՄԻԱՁԱՅՆՈՒԹԵԱՄԲ ՔՈՒԷԱՐԿՈՒԵՑԱՒ, ՈՐ ԳՈՀԱՑՈՒՄ ՏՐՈՒԻ ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻԴ ՓԱՓԱՔԻՆ։ Ըստ այդմ՝ երեսփոխանական ժողովը պաշտօնապէս պիտի հաղորդէ ձեզի որոշումը, եւ միեւնոյն ատեն պիտի խնդրէ Ամենայն Հայոց Վեհ. Հայրապետէն, որ նկատելով այն արդարացուցիչ եւ ստիպողական պարագաները, զորս արդէն ներկայացուցած էք Ն. Ս. Օծութեան՝ իր հաւանութիւնը շնորհէ առանձին առաջնորդութիւն մը հաստատելու առաջարկին։
Ներփակ կը վերադարձնեմ խնդրոյն վերաբերեալ այն թղթերը, զորս ինծի ղրկած էիք։
Շնորհակալութիւն կը յայտնեմ այս առթիւ ինձ վստահեցուած պաշտօնին համար եւ կատարեալ յաջողութիւն կը մաղթեմ ձեր ազգօգուտ ջանքերուն։ Մնամ յարգանօք՝ Վ. Մ. Քիւրքճեան»։
Այս 1918 թուականի համար աւելորդ չի լինի բերել մի փաստ, կրկին առնուած դիւանական փաստաթղթերից։ Ամերիկայի ազգային կեդրոնական վարչութեան 1918 թ. յուլիս 12 թուակիր նիստը, որ գումարուել է Բոստոնում, առաջնորդական տեղապահ Տ. Շահէ Ծ. Վրդ.-ի նախագահութեամբ, մասնաւորաբար անդրադառնում է ԱՄՆ հայ գաղութի մէջ եկեղեցականների պակասի խնդրին եւ որոշում.
«Ժողովը նկատի առաւ Ամերիկայի հայ գաղութին մէջ եկեղեցականներու պակասը, որու պատճառաւ շատ թեմեր կը մնան առանց հովիւի եւ զուրկ եւ հոգեւոր մխիթարութենէ։ Խորհրդակցութիւններ կատարեցան յարմար քահանայացուներ դտնելու եւ ձեռնադրել տալու համար։ Որոշուեցաւ շրջաբերականով մը դիմել հոգաբարձութեանց, որպէսզի իրենց շրջանակին մէջ եթե կան յարմար ընտրելիներ, անոնց անունները ներկայացնեն Կեդրոնական վարչութեան»։
Բոլոր այս գրագրութիւններն ու փաստաթղթերը յուշում են, որ 1918 թ. ապրիլի 8-ին Ս. Էջմիածնի երեսփոխանական ժողովը քննարկել, քուէարկել եւ միաձայն համաձայնութիւն է տուել Կալիֆոռնիայի առանձին թեմ եւ առաջնորդութիւն հիմնադրելու մասին։ Որոշման իրագործումը թերեւս ձգձգուել է Հայաստանում պատմական աննպաստ ընթացքի պատճառով։
Պատրաստեց՝ Նորայր Պօղոսեան
30. 09. 2018 թ.
ԱՄՆ ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ԹԵՄԻ ՀԻՄՆԱԴՐՄԱՆ
ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՈՐՈՇ ԷՋԵՐ
1917-18 թթ. սկսուած՝ ԱՄՆ Արեւմտեան առանձին առաջնորդութիւն եւ թեմ հիմնադրելու քայլերը, որ Հայաստանի Հանրապետութեան պատմական բարդ անցուդարձերի բերումով միառժամանակ դադարեցին, շարունակական են եղել նաեւ յետագայ տարիներին։
Թեմիս Առաջնորդարանում պահպանուած արխիւային փաստաթղթերը յուշում են, որ մինչեւ 1927 թ. թեմակալ առաջնորդ ընտրուելը արդեն առանձին Պատգամաւորական ժողովներ են հրաւիրուել, կազմակերպական կառոյցի հիմքերը դրուել։ Ներկայացնում ենք այդ փաստաթղթերից մէկ-երկուսը։
Գարեգին եպս. Խաչատուրեանի (առաջնորդ 1927-35 թթ.) դիւանում պահուող նման գրութիւններից մէկի համաձայն՝ 1925 թ. մայիսի 24-ին Ֆրէզնոյում գումարուել է Քարլիֆորնիայի Հայաստանեայց եկեղեցու առանձին Պատգամաւորական ժողով, չնայած որ թեմը դեռեւս առանձին ձեւաւորուած չէր։
1927 թ. առաջնորդ ընտրուած Գարեգին եպս. Խաչատուրեանը իր առաջին քայլերից մէկով հրաւիրում է Կալիֆոռնիոյ Հայոց երեսփոխանական ժողովի նիստ, Ֆրէզնոյի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցում, օրակարգում ունենալով երեք հիմնական կէտ՝ նախորդ նիստի ատենագրութեան հաստատում, առաջնորդարանի ելեւմտացոյցի վաւերացում, ամերիկահայ նոր սահմանադրութեան քննութիւն։
Ինչ վերաբերում է երեւմուտքին, նկատենք, որ Գարեգին եպս. Խաչատուրեանի դիւանի մէկ այլ փաստաթղթի համաձայն՝ Առաջնորդի տարեկան թոշակը կազմում էր 1050, քարտուղարինը՝ 140 ամերիկյան դոլար։
Նորանշանակ առաջնորդի եկեղեցական, մշակութային, կազմակերպական տարբեր ձեռնարկներից նշենք յատկապէս մէկը։ Գարեգին եպս. Խաչատուրեանը, որ մեր ազգի անուանի մտաւորականներից մէկն էր, 1929 թ. հրաւիրւում է որպէս ատենապետ ղեկավարելու Աւետիս Ահարոնեանի գրական գործունէութեան 40-ամեայ յօբելեանի Կալիֆոռնիայի յանձնաժողովը։ Հրաւէր-փաստաղուղթը կարեւոր է նաեւ նրանով, որ հեղինակել է անձամբ հռչակաւոր պատմաբան Նիկողայոս Ադոնդը, որ յօբելինական յանձնաժողովի ատենապետն էր Փարիզում։
Արեւմտեան թեմի առաջին Առաջնորդ Գարեգին եպս. Խաչատուրեան Տրապիզոնցին առանձին պրակով ի մի է հաւաքել եւ պահպանել իրեն ուղղուած բոլոր տեսակի գրութիւնները, ծանուցումները, նամակները, հրաւէրները, որ թեմիս պատմութեան բացառիկ կարեւոր վաւերագրեր են եւ շատ բան են պարզաբանում 1927-35 թթ. թեմի եկեղեցիների, հոգեւորականների, ծուխերի եւ այլ հարցերի վերաբերեալ։
Նորայր Պօղոսեան
